Adaptacja do lokalnych warunków wsiedlanych w programie ptaków przeprowadzona zostanie przy wykorzystaniu specjalnych powierzchni adaptacyjnych, opracowanych przy metodzie „born to be free" (Krzywiński 2008, 2009). Przemieszczenie do Puszczy Augustowskiej piskląt odchowanych metodą „born to be free" wraz z matkami (C4) planowane jest w III kwartale lat 2013-2017 - doświadczenia z programów restytucji i reintrodukcji kuraków prowadzone wcześniej w Europie wskazują, że przeżywalność ptaków była większa, jeśli wypuszczane one były w sezonie wegetacyjnym (Seiler et al, 2000; Bejcek et al„ 2007, Dziedzic et al., 2008). Po przemieszczeniu ptaki umieszczone zostaną w wolierach na powierzchni adaptacyjnej. Na terenie Puszczy Augustowskiej wykonane zostaną 4 powierzchnie adaptacyjne : Nadleśnictwo Głęboki Bród - 2013 r. i 2017 r, Nadleśnictwo Pomorze - 2014 r., Nadleśnictwo Płaska - 2015 r., Nadleśnictwo Augustów - 2016 r. W Puszczy Augustowskiej wsiedlenia prowadzone będą na terenie dwóch opuszczonych w ostatnich latach tokowisk w nadleśnictwach Głęboki Bród oraz Płaska, w celu odbudowy sieci tokowisk na terenie puszczy, a w kolejnych latach w rejonie czynnych tokowisk (D2) w nadleśnictwach Pomorze oraz Augustów, w celu zwiększenia liczby ptaków na aktualnie czynnych tokowiskach . Ptaki dzikie, odłowione w Białorusi i translokowane (C5), przebywały będą w wolierach adaptacyjnych przez okres ok. 1 tygodnia od przemieszczenia, a następnie, po założeniu nadajników telemetrycznych (D1) zostaną wypuszczone. Natomiast ptaki odchowane metodą „barn to be free", jak wskazuje doświadczenia z pilotażowego programu restytucji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów, przebywają na powierzchni adaptacyjnej przez okres ok. 3 miesięcy, do momentu naturalnej dyspersji młodych (Merta et al. 2011a, b). Pierwszy etap przygotowania powierzchni adaptacyjnej polegał będzie na dostosowaniu terenu do wymogów montowanych tam urządzeń (koszenie roślinności pod liniami elektryzatora). Powierzchnia adaptacyjna otoczona zostanie fladrami (zabezpieczenie przed ssakami drapieżnymi). Centralna część (ok. 4 ha) będzie dodatkowo chroniona elektryzatorem oraz fladrami. W centrum powierzchni adaptacyjnej zbudowane będą w konstrukcji siatkowo-drewnianej woliery adaptacyjne o pow. ok. 50 m2 każda (łącznie 48 wolier w ciągu 5 lat trwania programu na terenie Puszczy Augustowskiej) oraz po 4 małe woliery „sanitarne". W celu zabezpieczenia przed ssakami drapieżnymi na dolnej i górnej krawędzi wolier zamontowany zostanie elektryzator, natomiast od góry przebywające czasowo w wolierze osobniki zabezpieczone będą siatką poliestrową. Ponadto drapieżniki odstraszane będą sygnalizatorami dźwięku oraz urządzeniami emitującymi ultradźwięki. W pobliżu wejść do wolier zamontowane zostaną kamery uruchamiane czujnikiem ruchu, które pozwolą na całodobową obserwację ptaków i otoczenia. Na okres czasowego przebywania ptaków w wolierach i na powierzchniach adaptacyjnych wyłożony zostanie żwir (źródło gastrolitów) oraz piach (potencjalne kąpieliska). Ponadto w wolierach i w obrębie powierzchni planuje się ustawienie małych, zadaszonych konstrukcji drewnianych, pod którymi wykładany będzie pokarm (zabezpieczenie przed opadami, promieniowaniem słonecznym) oraz poidła (stąd konieczność zakupu dużego kontenera na wodę). Na wszystkich ścieżkach dojścia do powierzchni adaptacyjnych umieszczone zostaną maty dezynfekcyjne. Przez czas trwania programu wszystkie osobniki oraz powierzchnie adaptacyjne będą znajdowały się pod stałym nadzorem weterynaryjnym, a w razie potrzeby podjęte zostaną działania interwencyjne. W celu prowadzenia obserwacji zachowań wsiedlonych ptaków przy jednoczesnym ograniczeniu do minimum kontaktu z człowiekiem na powierzchniach adaptacyjnych wybudowane zostaną dwie kryte ambony z niewielkimi otworami okiennymi. Stała obecność osób dozorujących (C8) w pobliżu powierzchni adaptacyjnej stwarza konieczność zorganizowania obozowiska dla opiekunów. W skład obozowiska wchodzić będą między innymi: 1) pomieszczenie socjalne (przyczepa campingowa), 2) namiot socjalny, 3) namiot, w którym będzie gromadzona i przechowywana karma oraz niezbędny sprzęt, 4) wyodrębnione miejsce przygotowywania podawanego pokarmu. Właściwe przygotowanie powierzchni adaptacyjnej jest jednym z podstawowych elementów wsiedlenia ptaków, odchowanych metodą „born to be free". Młode osobniki przez cały czas mają kontakt socjalny (głosowy, wzrokowy) z zamkniętymi w wolierach matkami i stopniowo (podobnie, jak ma to miejsce w naturze) przystosowują się do samodzielnego życia w środowisku naturalnym (zdobywanie pokarmu, unikanie drapieżników). Dzięki urządzeniom powierzchni adaptacyjnej (fladry, pastuch elektryczny) młode ptaki w pierwszych, najbardziej krytycznych w programach restytucji tygodniach od wypuszczenia chronione są przed presja ssaków drapieżnych, oraz dokarmiane naturalnym pokarmem, co z pewnością przekłada się na bardzo wysoką ich przeżywalność. W pilotażowym programie restytucji, prowadzonym w Nadleśnictwie Ruszów pierwsze 3 miesiące po wypuszczeniu przeżyło 100% głuszców odchowanych metodą „born to be free" (Merta et al. 2011), podczas gdy w innych programach restytucji, prowadzonych w Unii Europejskiej największa śmiertelność sięgająca 50-90% ma miejsce w okresie pierwszych 2-3 tygodni po wypuszczeniu (Straus and Sodeikat, 2011, Schroth, 1991, Siano, et al., 2006). Wydaje się więc, że niewłaściwy proces adaptacji ptaków do środowiska we wcześniej realizowanych projektach restytucji na terenie Europy może być istotną przyczyną niepowodzeń projektów restytucji głuszca.

Założenia programu czynnej ochrony głuszca w Borach Dolnośląskich oraz w Puszczy Augustowskiej opierają się na zasilaniu ginącej populacji tego gatunku osobnikami pochodzącymi z hodowli krajowych oraz translokacji ptaków dzikich z Białorusi. W ramach projektu w II lub III kwartale 2013 roku, oraz III kwartale w latach 2014-2017 zakłada się zakup łącznie 220-285 młodych (2- lub 3-miesięcznych) osobników głuszca pochodzących z krajowych hodowli. (Ze względu na niepełną przewidywalność możliwości uzyskania odpowiedniej liczby ptaków w kolejnych latach przyjęto zakres liczebności, a nie dokładną liczbę ptaków). W Borach Dolnośląskich, w Nadleśnictwie Ruszów łącznie zostanie wsiedlonych 150-185 ptaków, czyli w kolejnych latach 2013-2017 maksymalnie: 45, 45, 45, 50 osobników) .W Puszczy Augustowskiej ( planowane są wsiedlenia w nadleśnictwach: Głęboki Bród (2013 r. - maksymalnie 15 osobników), Pomorze (2014 r. - maksymalnie 20 osobników), Płaska (2015 r. - maksymalnie 20 osobników) i Augustów (2016 r. - maksymalnie 20 osobników i 2017 r. – 25 osobników), łącznie 70-100 ptaków). Wsiedlenia w Borach Dolnośląskich realizowane będą w rejonie tokowiska czynnego jeszcze w początku ubiegłej dekady, natomiast w Puszczy Augustowskiej wsiedlenia prowadzone będą na terenie dwóch opuszczonych w ostatnich latach tokowisk w nadleśnictwach Głęboki Bród oraz Plaska, w celu odbudowy sieci tokowisk na terenie puszczy, a w kolejnych latach w rejonie czynnych tokowisk w nadleśnictwach Pomorze oraz Augustów, w celu zwiększenia liczby ptaków na aktualnie czynnych tokowiskach. W ramach projektu zakłada się zakup ptaków ze wszystkich funkcjonujących w Polsce hodowli głuszca (Park Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie, Nadleśnictwo Wisła oraz Nadleśnictwo Leżajsk). Planowane do wsiedleń ptaki odchowane będą dwoma metodami: metodą wolierową w nadleśnictwach Wisła oraz Leżajsk oraz opracowaną przez dr A. Krzywińskiego metodą „born to be free". W metodzie tej młode ptaki od pierwszych dni życia bytują w warunkach naturalnych samodzielnie zdobywając naturalny pokarm, korzystają z nieograniczonej swobody ruchowej, a współdziałając z matką uczą się unikania drapieżników, a także zachowań socjalnych. Rola umieszczonej w wolierze głuszycy-matki polega na ostrzeganiu piskląt przed drapieżnikami oraz na ich ogrzewaniu w okresie, kiedy nie mają jeszcze wykształconego mechanizmu termoregulacji. Młode ptaki do pewnego wieku mogą przez niewielkie wejście (zbyt małe dla samicy) swobodnie wchodzić do woliery oraz ją opuszczać. Kiedy pisklęta są już w pełni opierzone i lotne przewożone są wraz z matką na teren planowanego wsiedlenia, przy czym dorosła głuszyca pozostaje z nimi aż do rozpoczęcia naturalnej dyspersji młodych, przypadającej na październik (Krzywiński i Kobus, 2008, 2009). Wyniki badań telemetrycznych młodych głuszców odchowanych i wsiedlonych metodą „born to be free" w pilotażowym programie restytucji populacji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów (Bory Dolnośląskie) wykazały, że po 11 miesiącach przeżywalność ptaków jest bardzo wysoka i wynosi 80% (Merta et al., 2011). Ponieważ hodowla, gdzie głuszce odchowywane są metodą „bom to be free" nie posiada technicznych możliwości wyprodukowania zakładanej do wsiedlenia w ramach niniejszego projektu liczby ptaków, dodatkowo zakłada się wykorzystanie ptaków z pozostałych dwóch hodowli krajowych, bazujących na udoskonalanym, w dużej mierze naturalnym sposobie odchowu. Hodowane tam ptaki po wypierzeniu przenoszone są do wolier adaptacyjnych, gdzie przyzwyczajają się do naturalnego biotopu. Od początku wszystkim pisklętom podawany jest naturalny pokarm zwierzęcy i roślinny, uzupełniany niewielkimi ilościami pokarmów wysokobiałkowych. Na kilka tygodni przed wypuszczeniem ptaków przechodzi się na wyłączne odżywianie ich karmą naturalną. Ponadto pisklętom przeznaczonym do życia na wolności do minimum ograniczany jest kontakt z człowiekiem. Przeżywalność tak odchowanych ptaków po 11 miesiącach pilotażowego programu restytucji populacji głuszca w Nadleśnictwie Ruszów wynosiła 40% (Merta et al., 2011). Przeżywalność głuszców w dotychczasowych programach restytucji prowadzonych w krajach Unii Europejskiej wynosiła 10-20% rocznie, a główną przyczyną upadków było drapieżnictwo (Klaus i Graf, 1998; Storch, 2007; Straus and Sodeikat, 2008) oraz nieprzystosowanie do warunków naturalnych, m.in. brak umiejętności pobierania naturalnego pokarmu (Seiler et al., 2000; Walker 2010). Jednakże głuszce te pochodziły głównie ze sztucznych hodowli (brak kontaktu z naturalnym biotopem, sztuczna karma) i w porównaniu z ptakami dzikimi wykazywały liczne zmiany morfologiczne (mniejsze serce, płuca i wątroba, krótszy przewód pokarmowy i jelito ślepe), fizjologicznych (gospodarka wodna i azotowa) oraz behawioralnych (Liukonnen et al. 2000; Hakkanson 2007). Różnice te spowodowane były niską aktywnością ruchową, nienaturalną karmą oraz długotrwałym stresem ptaków hodowlanych i skutkowały m. in. wolniejszym podrywaniem się do lotu oraz mniejszym dystansem ucieczki w porównaniu z ptakami dzikimi (Putaala and Hissa, 1995; Pis, 2004). Ptaki przetransportowane będą w jednorazowych opakowaniach transportowych, w możliwie najkrótszym czasie (minimalizacja stresu) przez specjalistyczną firmę posiadającą uprawnienia do przewozu dzikich zwierząt, pod nadzorem specjalisty posiadającego certyfikat UE w tej dziedzinie. Aby wykluczyć przeniesienia chorób z hodowli na ptaki dzikie, przed transportem ptaki z hodowli poddane zostaną kompleksowym badaniom weterynaryjnym (bakteriologicznym, parazytologicznym oraz mykologicznym), a na podstawie wyników lekarz weterynarii zadecyduje o możliwości ich przemieszczenia . W ostatnich kwartałach lat 2012-2016 matki młodych ptaków odchowanych metodą „born to be free" odwiezione zostaną do hodowli (obecność matek w terenie restytucji aż do momentu naturalnej dyspersji młodych jest niezbędna ze względu na metodykę odchowu i wsiedlania). Ze względu na brak uprawnień oraz właściwego sprzętu usługa transportu specjalistycznego oraz utylizacji opakowań jednorazowych zostanie zlecona na zewnątrz.

Dolnośląska populacja głuszca ze względu na krytycznie niską liczebność, złą kondycję genetyczną oraz brak możliwości naturalnej rekolonizacji (populacja izolowana) znajduje się na granicy wymarcia, a jedyną możliwością jej zachowania jest zasilenie przy pomocy osobników z zewnątrz (Rutkowski 2005, Merta et al. 2007, 2011). Wsiedlanie ptaków jest jedynym sposobem zachowania populacji głuszca w Puszczy Augustowskiej, gdzie wiosną 2011 r. liczebność wyniosła 30-40 osobników, a tempo wymierania w okresie ostatnich 15 lat wyniosło 7% rocznie (Zawadzki and Zawadzka 2011). Krajowy Program Ochrony Populacji Głuszca (2001) zaleca, aby programy restytucji i reintrodukcji gatunku wdrażane były w pierwszej kolejności na obszarach , gdzie zachowały się jeszcze szczątkowe populacje głuszca, lecz ich liczebność jest zbyt mała, aby miały one potencjalną szansę na naturalny wzrost liczebności.

W Polsce oraz w Europie Zachodniej i Środkowej liczebność oraz zasięg występowania populacji głuszca na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci drastycznie się zmniejszyły, tak więc zgodnie z wytycznymi Grupy Specjalistów ds. Kuraków Światowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (Grouse - Status Survey and Action Plan 2006-2010) oraz Grupy ds. Reintrodukcji światowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN Re-introduction Group) osobniki z tamtejszych dzikich populacji nie mogą stanowić źródła ptaków do programów restytucji i reintrodukcji. Dlatego też planowana w ramach projektu restytucja gatunku opiera się na ptakach pochodzących z Białorusi, ptaków białoruskich i janowskich oraz ptaków białoruskich i augustowskich utrzymywanych obecnie w hodowlach krajowych, oraz ptakach dzikich odłowionych na Białorusi. Badania genetyczne głuszca w Polsce wykazały, że krajowe populacje nizinne są najbliższe genetycznie populacjom białoruskim (Rutkowski et al., 2005; 2011).

Zadanie polega na stworzeniu warunków do hodowli stada podstawowego głuszców metodą „born to be free" w Nadleśnictwie Głęboki Bród. Planowany jest zakup kilkumiesięcznych ptaków: 2 kogutów i 4 kur z jednej z krajowych hodowli głuszca od II kwartalu 2013 roku. Młode ptaki zostaną przemieszczone do woliery adaptacyjnej w leśnictwie Chylinki. W ramach zadania planowane jest przygotowanie powierzchni adaptacyjnej oraz woliery wraz z niezbędnym zabezpieczeniem i wyposażeniem, zgodnie z metodyką i specyfikacją zadań: „Przygotowanie powierzchni adaptacyjnych i obozowiska" C2, „zakup i transport głuszców z hodowli krajowych” C4 oraz „dokarmianie ptaków, dozorowanie powierzchni adaptacyjnej oraz bieżące konserwacje jej urządzeń" C8. Ponadto w ramach niniejszego zadania planowana jest budowa jednej woliery rotacyjnej, oraz dwóch wolier zadaszonych, które będą służyły do przetrzymywania stada podstawowego w okresie zimy. Głuszce, które zakupione zostaną z krajowych hodowli tego gatunku w ramach działania C3 różnią się zdecydowanie od zakupionych w ramach działania C4 sposobem hodowli (odchowu), oraz przeznaczeniem. Osobniki zakupione i przewiezione w ramach zadania C3 posłużą do założenia stada podstawowego dla hodowli zachowawczej głuszca w Nadleśnictwie Głęboki Bród. W związku z tym muszą być to ptaki specjalnie ułożone, nie bojące się człowieka (konieczny jest inny sposób wychowu, niż ptaków chowanych jako dzikie, przeznaczonych do wsiedlenia, wymienianych w zadaniu C4). Inne jest także przeznaczenie kupionych ptaków, nie zostaną wypuszczone, ale mają stworzyć początek hodowli. Dlatego zakup ptaków został zaplanowany w ramach dwóch zadań. Ponadto, w ramach zadania C3 planowane jest zapewnienie warunków do hodowli, czyli przygotowanie powierzchni adaptacyjnej oraz woliery wraz z niezbędnym zabezpieczeniem i wyposażeniem, zgodnie z metodyką i specyfikacją zadań: „przygotowanie powierzchni adaptacyjnych i obozowiska" C2, „zakup i transport głuszców z hodowli krajowych" C4 oraz „dokarmianie ptaków, dozorowanie powierzchni adaptacyjnej oraz bieżące konserwacje jej urządzeń" C8. Celem tego przedsięwzięcia ma być zapewnienie dodatkowego źródła ptaków do wsiedlenia oraz rozproszenie ryzyka związanego z nieprzewidzianymi wypadkami, które mogą mieć miejsce w innych krajowych hodowlach (B4 - Z2). Efektem działania jest również nabycie doświadczeń i umiejętności hodowli głuszca metodą „bom to be free" przez wykonawców programu. Utworzona woliera będzie także mogła być miejscem przetrzymywania osobników nienadających się do wsiedleń. Planowane utworzenie początku hodowli w Nadleśnictwie Głęboki Bród pozwoli na stopniowe uniezależnienie procesu wsiedlania od efektów hodowli zewnętrznych, szczególnie na etapie prac po-projektowych, a umożliwi wykonawcom programu nabycie umiejętności hodowli metodą „born to be free" i będzie stanowiło niezależne , alternatywne źródło ptaków do planowanych prac restytucyjnych , co z kolei, przynajmniej w końcowych latach realizacji projektu pozwoli na minimalizację zagrożenia związanego z problemem uzyskania odpowiedniej liczby ptaków do wsiedleń (B4 - Z2).

W III lub IV kwartale w latach 2013-2016 projekt zakłada zakup i translokację 60-80 dzikich głuszców (ze względu na niepełną przewidywalność możliwości uzyskania odpowiedniej liczby ptaków w kolejnych latach przyjęto zakres liczebności, a nie dokładną liczbę ptaków) odłowionych na Białorusi i przesiedlenie ich do Borów Dolnośląskich (Nadleśnictwo Ruszów) oraz do Puszczy Augustowskiej (Nadleśnictwa: Głęboki Bród, Płaska, Pomorze i Augustów). W każdym miejscu wsiedleń planowanych jest jednorazowe wypuszczenie maksymalnie 20 ptaków. Wybór miejsca, z którego będą pochodzić odłowione głuszce, będzie wskazany przez stronę białoruską. Po przekroczeniu granicy Polski ptaki poddane zostaną kwarantannie zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi w tym zakresie, a także szczegółowym badaniom weterynaryjnym. Następnie głuszce przetransportowane będą do miejsca wsiedlenia w jednorazowych opakowaniach transportowych w możliwie najkrótszym czasie (minimalizacja stresu) przez specjalistyczną firmę posiadającą uprawnienia do przewozu dzikich zwierząt, pod nadzorem specjalisty posiadającego certyfikat UE w tej dziedzinie. Po około 10-dniowym pobycie w wolierze adaptacyjnej i założeniu nadajników telemetrycznych głuszce zostaną wypuszczone . W przypadku, gdyby odłów dzikich ptaków na Białorusi okazał się niemożliwy (zagrożenie Z1, B4), planowane jest rozwiązanie alternatywne, polegające na zakupie jaj głuszców na Białorusi, wylęgu ich i wychowaniu piskląt w hodowli krajowej, oraz wsiedleniu zgodnie z metodyką zadań C1, C2, C7 i C8). Preferowany będzie odchów piskląt metodą „bom to be free". Ze względu na brak uprawnień oraz właściwego sprzętu usługa transportu specjalistycznego , kwarantanny, oraz utylizacji opakowań jednorazowych zostanie zlecona na zewnątrz.

Zgodnie z wytycznymi Grupy Specjalistów ds. Kuraków Światowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (Grouse - Status Survey and Action Plan 2006-201O) oraz Grupy ds. Reintrodukcji Światowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN Re-introduction Group) osobniki z dzikich populacji Europy Zachodniej i Środkowej nie mogą stanowić źródła ptaków do programów restytucji i reintrodukcji. Badania genetyczne głuszca w Polsce wykazały, że krajowe populacje nizinne są najbliższe genetycznie populacjom białoruskim (Rutkowski et al., 2005; Rutkowski et al., 2011) . Dlatego też planowana translokacja oparta jest na ptakach dzikich odłowionych na Białorusi. Za wykorzystaniem do restytucji głuszców pochodzenia białoruskiego przemawia także fakt, że głuszec jest na Białorusi gatunkiem łownym i dopuszczonym do obrotu, natomiast w innych krajach regionu (Litwa, Łotwa, Estonia) - gatunkiem ściśle chronionym (Storch, 2007). Translokacja ptaków pochodzących z Białorusi będzie stanowić uzupełnienie działań mających na celu zwiększenie liczebności głuszca na obszarach realizacji projektu. Zastosowanie niezależnego od hodowli krajowych źródła pochodzenia ptaków dzikich, dobrze przystosowanych do warunków naturalnych przyczyni się do wyższej przeżywalności wsiedlanych ptaków oraz do wzrostu zróżnicowania genetycznego odtwarzanych populacji. Ponadto, wykorzystanie w ramach projektu ptaków z 3 hodowli krajowych oraz osobników dzikich odławianych na Białorusi powinno znacznie obniżyć ryzyko nieuzyskania planowanej liczby osobników do wsiedlenia w ramach projektu. Ponadto analiza wielu programów restytucji i reintrodukcji kuraków prowadzonych w Europie w latach ubiegłych wskazuje, że translokacja, czyli odłowienie w naturze, a następnie przesiedlenie dorosłych ptaków jest skuteczniejszą metodą przywrócenia gatunku (Pelty, 2000; Storch, 2007; Dziedzic et al., 2008). Translokacja 80 dzikich osobników głuszca. Działanie istotnie zwiększy szansę sukcesu programu restytucji gatunku. Oprócz wzmocnienia liczebności lokalnej populacji w znaczący sposób wzbogacona zostanie jej różnorodność genetyczna (przeciwdziałanie inbredowi i chowowi wsobnemu)